ϲÑÍß ÏÅÐØÀ 
 
Õîäèëè ìè ñâ³òàìè íåìàëèìè, 
Ãâèíò³âêè ðåì³íü òåðñÿ íà ïëå÷³, 
 òâîºìó ñåðö³ ë³íàìè ÿñíèìè 
Äîð³ã ³ âîä äçâåíÿòü âàæê³ êëþ÷³. 
Çà áðîíçîâèì ãàðÿ÷èì íåáîêðàºì 
Íîâ³ ñâ³òàíêè ðóêè ï³äâåëè, 
 íèõ äîñèòü º ³ ñëàâè, ³ õâàëè, 
À ñë³ç ³ êðîâ³ ¿ì íå òðåáà, çíàºì, — 
Ëèø íåáà öâ³ò ³ ïîñì³õ íåìîâëÿòè, 
² õë³á, ³ òðóä, ³ çîëîòî ð³ëë³, 
² ïðèâ³òè ñèí³â ñòàðåíüêà ìàòè 
Íà ö³é çåìë³. 
 
— Íó, ïîâåðíèñü, ÿêèé òè º? 
Íå äèõà í³÷, âîãîíü íå á'º, 
Áë³íäàæ çàð³ñ, çàòèõíóâ á³é. 
Ìîëîäøèé ì³é, íàéìåíøèé ì³é! 
Òåáå íîñèâ ïîä³é ïîò³ê. 
Ëèáîíü çãàäàþ, — øîñòèé ð³ê, 
ßê òè ï³øîâ. Ðàäÿíñüêèé ä³ì... 
ßêèé êîòèâñÿ çãàð ³ ãð³ì, 
À â³í ãîð³â, àëå íå âïàâ, 
Çåìëÿ óøîñòå çåëåíü òðàâ 
Çì³íèëà, âèéøëà ç ëèõîë³òü, 
À â³í âàñ æäå, à â³í ñòî¿òü. 
 
² ñèí, äâ³ êðàïë³ ³ç ëèöÿ — 
 óñüîìó ñõîæèé íà îòöÿ, 
Îáíÿâñÿ ç áàòüêîì, íà ïëå÷å 
Ëÿãëè äîëîí³ ãàðÿ÷å. 
— Ïðèâ³ç òè ùàñòÿ? — ß ïðèâ³ç, 
ß êðèâä³ éøîâ íàïåðåð³ç 
² çàñëóæèâ éîãî. — Òî òàê. 
Öå õòî æ ç òîáîþ? — Öå õëîï'ÿê 
²ç Êàì'ÿíöÿ, íåõàé â ñ³ì'¿ 
Ó íàñ æèâå... — Áóëè áî¿, 
² âñå ìèíóëî. Ïî¿çäè 
Âïðÿãëèñü äî ³íøî¿ ¿çäè, 
Øóìí³ ³ ñâ³òë³, ÿê Äóíàé, 
ϳøëè ³ç ôðîíòó â ð³äíèé êðàé 
×åðåç â³ñëÿíñüê³ äâà ìîñòè, 
×åðåç Ïåðåìèøëü, äå ïîñòè 
Ïîãðàíçàñòàâ ïèëüíóþòü âí³÷ 
Ç â³òðàìè â ïîë³ â³÷-íà-â³÷, 
Íà Ëüâ³â, Òåðíîï³ëü, Êàì'ÿíåöü, 
² íå îäèí ç³òõíóâ áîºöü, 
Ùî ñêîðî âãëåäèòü äâ³ð, ³ ä³ì, 
² òå, ùî â ñåðö³ çâàâ ñâî¿ì 
Êîõàííÿì ùèðèì. Âñ³ øëÿõè 
Âåëè äîäîìó. ijòëàõè 
²ç øêîëè âèéøëè â ðàíí³é ÷àñ. 
— Çàéä³òü, ìè ïðîñèìî, äî íàñ 
Òà ðîçêàæ³òü íàì õî÷ îäíó 
²ñòîð³éêó, — ÷è ïðî â³éíó, 
×è ïðî ãåðîÿ, ÷è ïðî á³é, 
Ïðî í³÷êó íà ïåðåäîâ³é, 
² âçàãàë³, ïðî âñå, ïðî âñå!— 
 
Ùî ñêàæåø ¿ì? Ëþáîâ íåñå 
Ñîëäàòà â øêîëó. Îñü ïîð³ã. 
Éîãî çàáóòè ÿ íå çì³ã 
Ç äèòÿ÷èõ ë³ò.  ìåò³ëü âàæêó 
Áóâàëî ïðèéäåø íà ñí³æêó, 
À â øêîë³ òèøà. Ñòîðîæ-ä³ä 
Çìåòå ç ïîðîãà ñí³ã ³ ñë³ä 
Òâî¿õ ÷îá³ò: — Òàêà ùå ðàíü, 
À òè âæå âñòàâ? Íó, éäè, ïîãëÿíü, 
ßê ãðóáêà òîïèòüñÿ. ²äè, — 
À ïî ñí³ãó íîâ³ ñë³äè, 
Äåñÿòê³â äâà õëîï'ÿ÷èõ í³ã 
Âæå ñòóãîíèòü îá òîé ïîð³ã. 
Äàëåêå þíîñò³ êðèëî, 
Òåáå â³éíîþ íå çìåëî. 
² íå çëîìèëî! Â Êàì'ÿíö³ 
ß âïåðøå áóâ, ³ òðè á³éö³, 
Ãåðî¿ íàøîãî ïîëêà, 
Ââ³éøëè ó êëàñ. ×èÿñü ðóêà 
Äàëà ñèãíàë îá ò³é ïîð³, 
² äðóæíî âñòàëè øêîëÿð³, 
³òàëè íàñ. Ïðî í³÷ îäíó 
ß ðîçïîâ³â, ÿê íà Äîíó 
Ìåíå ïðèñèïàëî â çåìë³, 
ßê³ êðèâàâ³ ìîçîë³ 
² ðàíè é ðàäîù³ æèâ³ 
Íåñëè ìè â íî÷³ ãðîçîâ³. 
Õëîï'ÿòà ñ³ëè çà áóêâàð, 
×èòàëè â³ðøèêà, ÿê ç õìàð 
Âåñåëêà ñÿº ï³ñëÿ çëèâ, 
À êîëîñêè êîëãîñïíèõ íèâ 
Íà ñîíö³ ñï³þòü. Ëèø îäíå 
Á³ëÿâî÷óáå, ìîâ÷àçíå 
Õëîï'ÿ ñèä³ëî. Íå â î÷àõ, 
Íå â ìîëîäèõ â'þíêèõ ïëå÷àõ 
Îñìóòà òë³ëà.  ìèòü ÿêó 
Çàãëåä³â ÿ ñêóïó é ã³ðêó 
Äèòÿ÷ó óñì³øêó. ³ä çëà 
Âîíà ñêîâçíóëà é ïðîïîâçëà, 
×è â³ä ã³ðêîòè? Çðîçóì³é. 
— ×îìó ìîâ÷èø, ìàëåíüêèé ì³é? 
À â³í áóêâàð ïåðåãîðòà, 
À â÷èòåëü êàæå: — Ñèðîòà. 
 
Áóâ ÷àñ, ó íüîãî áàòüêî áóâ, 
ϳøîâ íà ôðîíò ³ íå âåðíóâ. 
Ïðèéøëè äâà ñëîâà ãîðüîâ³, 
Ùî íîñÿòü ïîøòè ïîëüîâ³. 
Áóëà ó íüîãî ìàòè, â³í 
Õîäèâ ó ï³îíåðçàã³í, 
Âîíà éîìó ï³ñí³ ïëåëà, 
Âîíà éîãî â çàã³í âåëà, 
Ñîðî÷êà ñâ³æà, ìîâáè ëüîí, 
Íà ë³æêî êëàëà â òèõèé ñîí, 
À ðàíêîì êëèêàëà:— Ñèíîê, 
Âñòàâàé, ó øêîë³ âæå äçâ³íîê 
Óäàðèòü ñêîðî. — ² ðóêà 
¯¿ ëàñêàâà ³ ëåãêà, 
Éîãî ï³äâîäèëà: — Âñòàâàé, 
̳é êó÷åðÿâèé ñèí³é ìàé, 
Âñòàâàé, ïîðà! — ¿¿, âíî÷³ 
Ââàëèâøèñü, í³ìö³-ãðèìà÷³ 
² ëþäîëîâè, ïîâåëè 
² ñåðåä ì³ñòà, äå ãóëè 
³òðè îñ³íí³, ÿê áî¿, 
Âíî÷³ ïîâ³ñèëè ¿¿. 
 
À â³í áóêâàð ïåðåãîðòà. 
À â÷èòåëü êàæå: — Ñèðîòà 
Õîäèâ ïî ì³ñòó ö³ë³ äí³. 
гäí³ íåìà, òàê ìè æ çð³äí³, 
Õîâàëè õëîïöÿ äâîº ë³ò 
²ç íî÷³ â í³÷, à ëåäâå ñâ³ò 
Çàáðèçêà çîðÿìè â â³êíî 
² ðàíêó ñèâå ïîëîòíî 
Çàñòåëå íåáî, âæå é íåìà 
Éîãî íà ì³ñö³, ÷è çèìà, 
×è ñí³ã, ÷è îñåí³ ï³òüìà. 
Çáåðå â³í õë³áà — òèõ êðèøîê, 
Ìàëèé ³ ñ³ðèé, ìîâ ïòàøîê, 
² ñÿäå, ç'¿ñòü, à ÷è íå ç'¿ñòü, 
À âñå ÷åêຠäîáðó â³ñòü. 
³í, ìîæå, ñàì óñå ïîâ³ñòü? 
Îëåêñî, ÷óºø? — ͳ, êàæ³òü, 
Âè êðàùå â쳺òå. 
— À æèòü 
Çáèðàâñÿ õëîïåöü, àæ ÿñí³â. 
Áóëî ïðîêèíåòüñÿ â³ä ñí³â: 
«Íàñíèëèñü íàø³! ß ï³äó». 
² â ñîòèé ðàç ïî ò³ì ñë³äó, 
Ùî îáõîäèâ, ùî îáäèâèâ, 
Á³æèòü çà ì³ñòî é ñåðåä íèâ, 
Äå ¿õ ñíàðÿä îáìîëîòèâ, 
Äå ¿õ çîðàëè òÿãà÷³, 
Ãàðÿ÷³ êóë³-ñ³âà÷³ 
Âàæêèì ïîñ³ÿëè ñâèíöåì — 
Ñòî¿òü ç ïðîñâ³òëåíèì ëèöåì, 
ßê ñ³ðèé ñòîâï÷èê. Âèãëÿäà. 
×åêàòü — á³äà, äâ³éíà á³äà. 
Ëèñò³âêó çíàéäå — ïðèíåñå 
² ïðî÷èòàº; íàä óñå 
Ëþáèâ òå ñëîâî: — Öå ë³òàê 
Íàä ïîëåì áîþ ÷è àòàê, 
³ä íàøèõ êèíóâ! — Çàõîâà 
² çàêàðáóº ò³ ñëîâà 
 ñâîºìó ñåðö³, äå æèâà 
Òðåìòèòü íàä³ÿ. ² çà íèì, 
Â'þíêèì, íåñï³éìàíèì, ìàëèì, 
Êàò³â òàáóííÿ, ìîâ ñë³ïå, 
Õîäèëî. ³í çíà÷îê ÞÏ, 
×åðâîíèé ãàëñòóê ïðèáåð³ã, 
ßê äàâíº ùàñòÿ, âñå, ùî ì³ã. 
 
 ñîðîê ÷åòâåðò³ì äåíü ïðè äí³ 
Ãðèì³ëè çàëïè, ³ â îãí³ 
Ãîð³ëè îáð³¿, ç ìîñòà 
Çàâ³ñà êóðÿâè ãóñòà 
Ùîäåíü ñèâ³ëà, ç-íàä äóá³â 
Íåìîâ ñòî òèñÿ÷ ãîëóá³â 
Îáñ³ëè ïëîùó. Ãîì³í, ãóê, 
Ôàøèñòè ïàäàþòü íà áðóê, 
Ãðàíàòè ðâóòüñÿ ç-ïîï³ä ðóê. 
 
Ìîâ êîðàáë³, ñåðåä ïîë³â 
Õèòàëèñü òàíêè, ãåí ëåë³â 
Ïîò³ê ï³õîòè, ç-ïîï³ä õìàð 
×åðâîíèé ñòÿã, íàø ïåðøèé äàð, 
Íå ñòÿã — ñòÿæîê, ÿñíèé, ìîâ æàð, 
Ç'ÿâèâñü íàä øêîëîþ. Áóëà 
 í³ì ïåðøà äÿêà ³ õâàëà, 
² êðàïëÿ ùàñòÿ é âîë³ ãð³ì, 
² êðîâ ðîçñòð³ëÿíèõ íà í³ì 
Ãîð³ëà òðåïåòíî-ÿñíà. 
² ëþäè âñòàëè, íà÷å ñíà 
Çáóëèñü òÿæêîãî â íî÷³ çë³é. 
Ïîãëÿíü, áîºöü, ³ çðîçóì³é! 
 
Òîé ïðàïîðåöü ïîêëàâ ìåæó 
̳æ äíåì ³ í³÷÷þ, íå ñêàæó, 
Õòî â í³÷ òðèâîæíó â³ä áåçñîíü 
ϳäíÿâ éîãî, íåìîâ îãîíü, 
Âè çäîãàäàëèñÿ ëèáîíü. 
— Ïàëàé, ñêàçàâ, ³ ãí³âîì ñ³é! — 
Òî íàø, ìàëèé íàø Îëåêñ³é... 
 
À â íüîãî ïîñì³øêà ³ç â³÷, 
Íåíà÷å íå ïðî íüîãî é ð³÷; 
Ñèäèòü, áóêâàð ïåðåãîðòà, 
À â÷èòåëü øåï÷å: ñèðîòà. 
 
Íà ï'ÿòèé ÷è íà øîñòèé äåíü 
Ñâ³òàíêîì ñèí³ì, ÿê ÿñåíü, 
Ïðè¿õàâ áàòüêî. Ñòàë³íãðàä 
² ïåðåïðàâ áóêðèíñüêèõ ÷àä, 
² äàëü ï³äêè¿âñüêà êðóòà, 
Áîìáüîæîê ÷îðíà ðÿñíîòà 
³ä íüîãî äèõàëà. Ç-ï³ä áð³â, 
ßê òèõèé ïðîì³íü âå÷îð³â, 
ßñí³ëî. Ñåðöÿ ñòóê çáîðîâ: 
— ̳é ñèí æèâèé? — Òà æèâ, çäîðîâ. 
— À æ³íêà? 
— Òàòó! — êðèêíóâ ñèí. 
Ïðèïàâ äî íüîãî... Ñê³ëüêè äíèí 
Õîäèëè âäâîõ, ðóêà â ðóö³, 
² ùàñòÿ é ñìóòîê íà ëèö³. 
 
Ìè ïðèãîùàëè ùèðî ¿õ, 
² íå øóêàëè ñëîâà âò³õ, 
Áî ãîðå — òî ñò³íà í³ìà, 
Äëÿ íüîãî ñë³â ëþäñüêèõ íåìà, 
² òðåáà òó ñò³íó â ðîêàõ 
Ëóïàòü ïî êðèõò³, ïî ÷àñòêàõ, — 
Ñàìî çàáóäåòüñÿ íåõàé. 
×àñòèíà æäå, áîÿì íå êðàé. 
Ìîòîðè õëîïö³ çàâåëè, 
I äèìó ñèâîãî âàëè 
Äåñü çà Òåðíîï³ëü ïîïëèâëè. 
Ëåæàòü íîâ³ øëÿõè é ìîñòè. 
Áóâàé çäîðîâ! Çäîðîâ ðîñòè, 
Ìié ñèíó! Ñêîðî âæå ïðèéäó. — 
Ïðî ùàñòÿ ìð³â, à ñòð³â á³äó. 
 
Îïîâ³äàþòü, ùî â áîþ 
Çà Åëüáîþ, â ÷óæ³ì êðàþ, 
Îñòàíí³é âèáóõ ïðîëóíàâ, 
Ôóãàñ îñòàíí³é ë³ã ì³æ òðàâ, 
Îñòàíí³é êðèê ïðèïàâ ê çåìë³, 
Îñòàíí³é òàíê ïîïîâç â ³ìë³ 
ßêðàç íà áàòüêà. — Ùî æ, ïîâçè, — 
Ñêàçàâ â³í òèõî. Äâ³ ãðîçè 
Ïîí³ñ â ðóö³, ìåòíóâ â áðîíþ 
² ñàì çãîð³â ó ò³ì îãíþ. 
²ç ñòðàõîì æèòü — ïðîæèòü, ÿê ìðåöü. 
Ëÿãòè â áîþ— ñâÿòèé ê³íåöü, 
Òâîãî æèòòÿ ã³ëëÿ ãóñòå 
³ò÷èçí³ â ñåðö³ ïðîðîñòå. 
Á³éö³, ùî ç íèì ðàçîì áóëè, 
Òó çâ³ñòêó íàì ïåðåäàëè, 
Ïðèéøëè äâà ñëîâà ãîðüîâ³, 
Ùî íîñÿòü ïîøòè ïîëüîâ³, 
² âñå. — Áóêâàð ïåðåãîðòà 
Ìàëèé ñìóãëÿâèé ñèðîòà. 
 
À â ìåíå ñåðöå á'º, ÿê äçâ³í, 
Õëîï'ÿòà ç øêîëè éäóòü. À â³í? 
 
¯ì òåïëî, çàòèøíî â äîìó, 
ª ëàñêà îò÷à, — à éîìó? 
 
¯õ ìàòè â ë³æêî ïîêëàäå, 
Ó íüîãî æ — õòî? ² ìàòè — äå? 
 
² ÿ îáíÿâ éîãî, ïðèòèñ, 
ßê ñâîãî ñèíà. Ñîíöÿ ñïèñ 
Êðåñàâ íàä ïî¿çäîì îãí³. 
², îò ìè âäâîõ, ìè íå îäí³. 
 
Ïðèéìàé íàñ, áàòüêó, íà ïîð³ã, 
Ïîñòàâ íà ñò³ë, ùî ïðèáåð³ã, 
Õèëüíåì çà ìîëîä³ñòü êðóòó, 
Çà ìîãî ñèíà-ñèðîòó, 
Çà âåñíÿí³ ÿñí³ øëÿõè! 
 
...Ó äâ³ð êóðÿòüñÿ ïîðîõè 
Ç äîðîãè äðóãî¿. 
 
ϲÑÍß ÄÐÓÃÀ 
 
³ä÷èíèì äâåð³ íà øèðîê³ íèâè, 
Íà îáð³¿, íà âîäè, íà ì³ñòà, 
Íåõàé ëþáîâ³ â³êîâ³÷íå äèâî, 
Êàòðàíîì ïàõíå, â ñåðö³ âèðîñòà. 
 
Íåõàé ëþáîâ³ ñèëà ðîçìà¿òà 
Õâèëþº äóõ ³ ïîìèñåë æèâèé, 
Öâ³òå, ÿê ñîíöå âñåðåäèí³ ë³òà, 
Ñòî¿òü ïðè íàñ, ÿê â³ðíèé âàðòîâèé. 
 
² ïîíåñóòü ¿¿ æàãó÷³ ðóêè 
Ãðîçîþ é â³òðîì â ñèâ³ì êîâèë³, 
² ç íå¿ ðîäÿòüñÿ ñèíè ³ âíóêè 
Íà ö³é çåìë³! 
 
— Òåïëóøêîþ ÷è íà êîí³, 
Òè ì÷àâ ó ð³äí³é ñòîðîí³? 
Ìèíóëî ë³òî, ñòèõíóâ á³é, 
̳é ñåðåäóëüøèé, ñèíó ì³é! 
 
— Óñÿê áóâàëî, áàòüêó, âñÿê, 
Äîáðî, ùî äîìà, ùî àòàê 
Óë³ãñÿ øàë, ùî äàëèíà 
Çåðíèòü êîëîññÿ, íàëèâíà. 
 
— Öå õòî æ ç òîáîþ? — Öå æîíà. — 
Âîíî æ ñòîÿëî, òå ä³â÷à — 
Çåëåíîøóìíå ñìåðå÷à, 
Òàê, ìîâ çîðÿ ³ç òüìè ñòîë³òü 
Ïîíàä æèòòÿì íîâèì ñòî¿òü. 
Ïîâç íüîãî á'þòüñÿ ðó÷à¿ 
² ÷àéêà êëè÷å: ÷èé, ÷è¿? 
² íåáà ðàííüîãî íàìåò 
Ñòð³÷à íàä íåþ ñîíöÿ ëåò. 
 
— À çâ³äêè æ? — Çâ³äêè? Á³ëîðóñü, 
Öþ çåìëþ çíàºòå, ðó÷óñü, 
Ìåí³ òàì êîæåí çà ñÿáðà 
Áàæàâ ³ ùàñòÿ ³ äîáðà. 
 
Òàì ä³ì íàâï³ë, ³ ñâ³ò íàâï³ë, 
² ë³ñ øóìèòü, ÿê ð³äíèé ä³ë, 
² ùî íà ñåðö³ — òå â æèòò³, 
² ãîðå é ðàäîù³ ñâÿò³. 
 
Ðàäÿíñüêå áðàòñòâî! Ñâ³ò ïðîéäè, 
À ïðèâåäóòü òåáå ñë³äè 
Äî ìèðíèõ âéîñîê, äî ñÿë³á, 
Äå çàâøå çíàéäåø ñ³ëü ³ õë³á. 
² òàì, ÿê òóò, ïðîéøëà â³éíà, 
² òàì ïëèâëà áî¿â ëóíà. 
²ç òèõ êðà¿â ìîÿ æîíà. 
 
— Ùàñëèâèé ç íåþ? — ß ñêàæó. 
Ìè áàòüê³âùèíó çà ìåæó 
Óæå ïðîõîäèëè, â ³ìë³ 
Øèðîêîêðèë³ æóðàâë³ 
Ó ãí³çäàõ êëåêîòîì ñâî¿ì 
Íàì ïîâîðîò â³ùàëè â ä³ì. 
 
² ñèíü îçåð, ³ òåì³íü ïóù, 
² íà øëÿõó øèïøèíè êóù, 
² êîæåí êàì³íü íà øîñå 
Íåìîâ êðè÷àâ, ùî äåíü íåñå 
Íàì ïåðåìîãó. Òàê áóâà, 
Ùî é ìåðòâå â â³ð³ îæèâà, 
À ìè æèâ³, ³ ãðîçîâà 
Çàõîäèòü í³÷, çàõîäèòü á³é, 
ßê çâ³ñíî, íà ïåðåäîâ³é. 
 
² çàäâèãò³ëà ç æàðîòè 
Çåìëÿ, í³ çâåñòèñü, í³ ïðîéòè, 
Õ³áà ùî ðóêó ïðîñòÿãòè, 
Ç áàêëàãè âèïèòü, — òàê âîäè 
Íåìà í³ êðàïë³, — ëèø ñë³äè 
Áðîí³ æàðêî¿, ÿê â ïå÷³, 
Êàðáóþòü òàíêè é òÿãà÷³. 
 
Ç îáñëóãè â íàñ á³éö³â ùå äâà 
Æèâèõ ëèøèëîñü, ³ ñëîâà: 
— Îãîíü! Îãîíü! — ëèø ÷óòü ìåí³, 
Ò³ æ çãëóõëè â ñêðåãîò³ áðîí³. 
Çà õâèëþ-äâ³ íàêðèâ ôóãàñ 
Îáîõ á³éö³â, ÿ â ï³çí³é ÷àñ 
Çíàéøîâ îäíîãî, ïîâîë³ê, 
ϳäíÿâ, ïîí³ñ, íà ö³ëèé â³ê 
Öå íå çàáóäåòüñÿ! Ïðèí³ñ 
Ó êðàéíþ õàòó, ïîï³ä ë³ñ, 
Ïîêëàâ íà ë³æêî, à ä³â÷à 
Ìåí³ ðóøíèöþ ³ç ïëå÷à 
Çíÿëî, ï³äíåñëî êàãàíåöü. 
— Òè æèâ, áîºöü? Íå âìåð, áîºöü? 
 
— ß ùå æèâó, — øåïî÷å â³í, — 
ß íå ïîìðó, — ëèöå ç îäì³í 
Íå âçíàºø, — ÷èñòà á³ëü-çá³ëà. 
Ïàêåòè íàø³ äâà âçÿëà, 
Ç ïëå÷à éîãî ³ äî ïëå÷à 
Äàâàé âãîðòàòü, ÿê äèòèí÷à. 
 
Ñõèëèëàñü — âïàëè äâ³ êîñè, 
Çàãëåäèø ¿õ — ³ âæå íåñè, 
² çãàäóé î÷³, ðóõ, ëèöå, 
Òèõ ê³ñ òóãèõ âàæêå ê³ëüöå. 
 
Âîíà çâåëàñü — ³ òåïëèé ç³ð 
Ìåíå îï³ê; â³ä äàâí³õ ï³ð 
ß ïàì'ÿòàþ â øóì³ íèâ 
Âåñíÿíå íåáî ï³ñëÿ çëèâ 
², íà÷å ïîøóãè æàð-ïòèöü, 
Îñòàíí³é ñïàëàõ áëèñêàâèöü. 
 
Ìîæëèâî, áëèñêàâèöü êðèëî 
Ö³ ãîðä³ êîñè çàïëåëî? 
², ìîæå, ¿õí³é ñèí³é æàð 
³ääàâ öèì î÷àì öâ³ò ³ ÿð? 
Õòî çíàº? ß ñòîÿâ í³ìèé, 
Íå ÷óâ, ÿê ïðîñÿòü: — Ðóêè çìèé, — 
Ìàáóòü, âäåñÿòå. — Îñü âîäà. 
³í áóäå æèòè, íå á³äà. 
Òè íå æóðèñü, òè íå õèëèñü, 
²ùå ïîáà÷èòåñü êîëèñü. — 
 
² âæå ÿ çíàâ, ¿¿ ñëîâàì 
Ïîâ³ðèòü ìîæíà, ÿ æ íå ñàì, 
À âäâîõ ìè â³ðèëè. Âçÿëà 
Ðóøíèê ãàðÿ÷èé, äî ÷îëà 
Á³éöþ ïîêëàëà, à äëÿ í³ã 
Îêð³ï íàãð³ëà, ùîáè ì³ã 
Áîºöü ç³ãð³òèñü. Ïðè îãí³ 
Çâ'ÿçàëà äâà áèíòè ëëÿí³, 
Íåìîâ çâ'ÿçàëà ñâ³ò ìåí³! 
 
À ç ñë³â, íàøåïòàíèõ âíî÷³, 
À ç òîãî ë³òåïëà â ïå÷³, 
Ùî ðóêè ñòàâèëè ¿¿, 
Íåíà÷å â ñåðöå ðó÷à¿ 
Òåêëè ãàðÿ÷³. Äðóã-áîºöü 
Øåïòàâ, íàìîðåíèé âê³íåöü, 
 áåçïàì'ÿò³: «Íå ïèâ, íå ¿â, 
Äàðìà, à çàðàç ñîëîâ'¿â 
Ïîñëóõàâ áè». ² âæå âîíà 
Íàä íèì, ÿê ð³äíà ñòîðîíà, 
Ñõèëèëàñü êðåâíî, ç ðóê ¿¿ 
Ëåòÿòü, ùåáå÷óòü ñîëîâ'¿ — 
Ñìîëåíñüê³, ì³íñüê³ ³ç ë³ñ³â, 
Ëàäè — íà ñîòí³ ãîëîñ³â, 
Ñï³âó÷³ êóðñüê³, ç-çà ijíöÿ 
Êðèëëÿì ëàñêàâèì äî êðèëüöÿ, 
Ïîëòàâñüê³, ñèâ³, íà÷å äèì, 
²ðï³íüñüê³ òüîõêàþòü íàä íèì, 
² òèõà ïîñì³øêà ³ç â³÷ 
Éîìó íå ñõîäèòü â äîâãó í³÷. 
 
À ïîïðîñèâ áè â³í, ùîá á³ð 
Øóì³â éîìó äî ðàíí³õ ç³ð, 
×è ùîá Äí³ïðà øèðîêèé á³ã 
Ïëåñêàâ ÷îâíàìè á³ëÿ í³ã, — 
 
Óñå áóëî á: ç ä³âî÷èõ ê³ñ 
Øóì³â áè â³êîâ³÷íèé ë³ñ, 
 î÷àõ çàñÿÿëà á äî äíà 
Äí³ïðà áëàêèòíà òèøèíà. 
 
ß ïîëþáèâ ¿¿. ßê³ 
Ñëîâà áåçáàðâí³ ³ ëåãê³ 
Ìè â öå âêëàäàºì ïî÷óòòÿ! 
À òðåáà æ, ÿê ìàëå äèòÿ, 
Éîãî íåñòè, ãëÿä³òü, ðîñòèòü, 
 íåùàñò³ — íå çàíàïàñòèòü, 
² æèòè ç íèì çà êîæíèì äíåì 
Îäíîþ êðîâ'þ ³ âîãíåì. 
ß ïåâíî çíàþ, ùî ëþáîâ 
Íå âèìàãà êëÿòüáè é ðîçìîâ, 
À ò³ëüêè â³ðíîñò³ ïîò³ê 
¯¿ æèâèòü ³ç â³êó â â³ê. 
 
Âîíà ìåíå â áîþ âåëà, 
Îáåð³ãàþ÷è â³ä çëà, 
Âîíà äàâàëà áàðâè ìð³é 
Ñóäüá³ îáñòð³ëÿí³é ìî¿é, 
Ç ÷îëà âòèðàëà ñò³ëüêè ë³ò 
Òðóäíèé, ñîëäàòñüêèé, ÷îðíèé ï³ò, 
Ëþáîâ ìîÿ! Â òó äîâãó í³÷ 
ß íå ïðîñèâ ó íå¿ ñòð³÷, 
À ò³ëüêè á çãàäêó â ñâ³òë³ äí³, 
ßêùî âåðíóñÿ ïî â³éí³. 
 
Âîíà ñêàçàëà: — éäè, âåðòàé. 
Òâî¿é äîðîç³ ùå íå êðàé, 
ß æäàòèìó... — ² äî âîð³ò 
Âåëà çà ðóêó, ùå é íà ñâ³ò 
Íå çíà÷èëîñü. Ùå äèìíà äàëü 
Áðèí³ëà â çîðÿõ, ìîâ êðèøòàëü. 
 
 ñîëäàòñüêó çíîâ ïîïàâ ñ³ì'þ, 
ß ùå íå ðàç ãîð³â â áîþ, 
Íå ðàç, íå äâ³÷³ ñåðåä ï³ëü 
Çàë³çíà ïëàêàëà ìåò³ëü. 
 
² â òèõó ïîã³äü, ÷è â ãðîçó, 
×è éäó, ÷è ðàíåíèé ïîâçó, — 
Äàëåêå ÷óþ ùîðàçó: 
— ß æäàòèìó. — Ó òèõ³ì ñí³ 
Áóâà ñïî÷èíó, ³ ìåí³ 
Íàñíèòüñÿ äàëüí³é ð³äíèé êðàé, 
Êîõàíèõ ê³ñ ÿñíèé ðîçìàé, 
¯¿ æàãó÷èõ ðóê òåïë³íü, 
² âæå âîíà ëåãêà, ÿê ò³íü, 
Ñòî¿òü: — ß æäàòèìó... ²äè. 
 
Ìèíóëî ë³òî. ³ä á³äè 
Ìè ñâ³ò çàêðèëè íàçàâæäè, 
³éíà ñê³í÷èëàñü. ¯äü, ñîëäàò, 
Äî ð³äíèõ ì³ñò, äî ï³ëü ³ õàò. 
² ÿ ïî¿õàâ. ß âåðòàâ 
Êð³çü òèøó äàâí³õ ïåðåïðàâ, 
×åðåç îêîï÷èêè, äå ìè 
Ëåæàëè â íèõ ñåðåä çèìè, 
×åðåç ïîðîñë³ áë³íäàæ³, 
Äå ã³ëüçè òë³ëè íà ìåæ³, 
×åðåç ë³òà, äå áèâñÿ ãí³â 
Çàáóòèõ ãðîç, çàáóòèõ ñí³â. 
 
Çäàâàëîñü, íåáî îñÿéíå 
Õîò³ëî çóïèíèòü ìåíå, 
² êîæåí ñòîâï÷èê ïåðåïðàâ, 
Íåìîâ ÷³ïëÿâñÿ çà ðóêàâ, 
Òðàíøåÿ ó òðàâ³ ãóñò³é 
Øåïòàëà âñë³ä: «Áîºöü, ïîñò³é, 
Ëþáîâ ïîæäå, à ÿ æ îäíà, 
Ñàì³òíà â ïîë³, ìîâ÷àçíà». 
² ÿ ç ëþáîâ'þ ðÿäîì í³ñ 
² ãóê äîð³ã, ³ øóì áåð³ç, 
Ìîñò³â ðîçáèòèõ òèõèé äçâ³í, 
Ïîëê³â ìî¿õ êðèëàòèé ã³í, 
² íåçàáóòí³ äðóæáè äí³, 
² â ÷óæèí³ é íå â ÷óæèí³. 
 
Ó íî÷³ òåìí³ é ãîëóá³ 
ß ìð³þ âèãàäàâ ñîá³, 
Ùî ÿ ïðè¿õàâ, ÿ çóñòð³â 
Ëàñêàâèé ç³ð ç-ï³ä òåìíèõ áð³â 
² êðèê ñåðäå÷íèé: «Ëþáèé ì³é!» 
Íà äàëüí³é ñòàíö³¿ ìàë³é. 
 
À âèéøëî âñå ïðîñò³ø. Â äâîð³ 
ϳä æîâòèì âèáëèñêîì çîð³ 
Ñêðèï³â êîëîäÿçü â òèøèí³, 
Ïîïèòü ñõîò³ëîñÿ ìåí³. 
Íó, ùî æ, ÿê òàê, òî é ï³ä³éòè. 
— Âîäè÷êè ìîæíà? — Îé, öå òè? 
Äàëåêèé ì³é! — ² ê³ñ ê³ëüöå 
Ìåí³ íà ãðóäè, ³ ëèöå 
 ñëüîçàõ ðàïòîâèõ ùàñòÿ é ìóê, 
² ñâ³òëèé òðåïåò ð³äíèõ ðóê. 
Ó òó õâèëèíó ö³ëèé ñâ³ò 
dz âñ³õ ñàä³â ³ ðîñíèõ â³ò 
 öâ³ò³íí³ êîëèñàâ ìåíå, 
Ñòîæàð³â ñÿéâî îãíÿíå 
Íà ìåíå ñèïàëîñü, òðàâà 
Âñ³¿ çåìë³, íåìîâ æèâà, 
Ìåí³ øóì³ëà, òàê áóâà... 
 
Îöå ³ âñå, íå á³ëüø ïîâ³ì. 
Âåäè íàñ, áàòüêó, â ð³äíèé ä³ì, 
Ïðèéìàé íàñ, áàòüêó, íà ïîð³ã, 
Ïîñòàâ íà ñò³ë, ùî ïðèáåð³ã. 
Âøàíóºì ðàíè ó áîþ, 
Æîíó ìîþ — ëþáîâ ìîþ, 
ßñí³ øëÿõè é òðóäí³ øëÿõè! 
 
...Ó äâ³ð êóðÿòüñÿ ïîðîõè 
Ç äîðîãè òðåòüî¿. 
 
ϲÑÍß ÒÐÅÒß 
 
I òðåò³é äåíü áðåäå ïîçà òóìàíîì, 
Çåìë³ ãîðáàò³é ñâ³òèòü áåðåãè, 
² ñàä çðîñòà, ÿê òó÷à íàä ëèìàíîì, 
²ç íàøèõ ðóê, ³ç ïîòó ³ ñíàãè. 
 
Áäæîëà, ÿê ïðîì³íü, áóäå â í³ì áðèí³òè, 
² çàâèõðèòü öâ³ò³ííÿ ñèí³é äèì, 
² ÿáëóí³ êðèñëàò³ òåìí³ â³òè 
Çàñèïëþòü çåìëþ ïëîäîì íàëèâíèì. 
 
Ïîêë³í òîìó, õòî âíîñèòü ÷åñíó çëàäó 
 ëþäñüê³ ñåðöÿ îäâåðò³ ³ íåçë³, 
Ïðèõîäüòå, ïèéòå ðàä³ñòü ìîãî ñàäó 
Íà ö³é çåìë³. 
 
— ² òðåò³é ì³é ïðèáóâ ç ôðîíò³â, 
Äàâàé ÷îëîìêàòèñü. Õîò³â 
Òåáå ñïèòàòè, ÿê æèëîñü, 
×è ð³êè òàì, ÿê íàøà Ðîñü, 
Êëåêî÷óòü-ïëèíóòü, ÷è çåìëÿ 
ϳä ñîíöåì êîëîñ íàõèëÿ? 
Òà âæå ñïî÷èíü, à ïîò³ì. Òè 
Çóì³â òå ùàñòÿ çáåðåãòè, 
Ùî â ñåðö³ ìàâ? Íå ðîçãóáèâ 
Éîãî ì³æ áèòâ ³ ÷îðíèõ çëèâ? 
 
— ͳ, áàòüêó. Êð³çü ñìåðòåëüíèé á³é 
Äîðîáîê ñâ³é, íàáóòîê ñâ³é 
ß âí³ñ äî íüîãî, ùîá êîëèñü 
Âîíî ðîçêâ³òëî, ïîäèâèñü. 
 
² ñèí, — õàé áàòüêî ïîì³÷à, — 
Çä³éìà ïîâàãîì ³ç ïëå÷à 
̳øîê ñîëäàòñüêèé. — Ïîì³æ ïë³÷ 
Éîãî ÿ í³ñ íå äåíü, íå í³÷, 
Ó ñîðîê ïåðø³ì äåíü ïðè äí³ 
Çáèðàâ çàãðàâè îãíÿí³, 
² ïèë äîð³ã, ³ øóì áåð³ç, 
² ðó÷à¿ ïåêó÷èõ ñë³ç, 
Ïøåíèö³ ñèëó íàëèâíó, 
² ïëîù ïîìåðõëó ñèâèíó 
 ì³øîê ÿ êëàâ. ² âàæ÷àâ â³í. 
Ó ñîðîê òðåò³ì Êðàñíîä³í, 
 ïîæàð³ êè¿âñüê³ âàëè 
Éîìó âàãè ùå äîäàëè. 
Ðó¿í õðåùàòèöüêèõ çîòë³íü 
Îñâºíö³ìà ïîõìóðà ò³íü, 
² âñå, ùî ã³ðêî íà â³éí³, — 
 ìî¿ì ì³øêó ëÿãëî íà äí³. 
 
Ùîá íå ðîçâ'ÿçóâàòü ïîâ³ê, — 
Éîãî â'ÿçàâ ñòð³÷êàìè ð³ê, 
À ïèëþãîþ ñòà äîð³ã 
Ïðèïîðîøèâ éîãî, ÿê ì³ã, 
Êàðïàòñüêèì äóáîì çàêðóòèâ, 
Ùîá â³í ïëå÷à íå âàãîòèâ. 
Çäîëàëè âîðîãà — ³ öå 
̳øîê çðîáèëî, ìîâ ï³ðöå, 
Éîãî âæå ³íø³ äí³ òðÿñóòü, 
Àëå öå â³äñòóï — à íå ñóòü. 
 
² ñèí ðóêàìè îáîìà 
Íà ñò³ë ì³øîê ñâ³é ï³ä³éìà 
² ñèïëå ç íüîãî âñå, ùî º: 
— Äèâ³òüñÿ, — êàæå, — öå ìîº 
Áàãàòñòâî êðåâíå. Äâ³ ìàë³ 
Ëåæàòü òðîÿíäè íà ñòîë³, 
Ïðèâ'ÿë³, çñîõë³, â ïèëþç³, 
Êàëèíè êåòÿã, ÿê â ãðîç³, 
Îáëàìàíèé, ³ ëèïè öâ³ò, — 
Éîìó á æîâò³òü á³ëÿ âîð³ò, — 
Õîâຠñ³ì'ÿ. ×îðíèé äóá, 
Ç îãíþ âðÿòîâàíèé ³ çãóá, 
Òóãîãî æîëóäÿ êëàäå, 
Ñîñíè ïàã³ííÿ ìîëîäå. 
Äâ³ øèøêè áðîíçîâ³ ç Êàðïàò 
Çíàéøîâ ñîëäàò, ïðèí³ñ ñîëäàò. 
 
À ï³ä³áðàâ ùå íà ïóò³ 
Êëåíîâ³ çåðíà çîëîò³, 
À îá³ðâàâ ³ç ïåðåïðàâ 
Êîë³ñüìè çáèò³ ñòåáëà òðàâ. 
 
² íà ñòîë³ òîìó çà ìèòü, 
Çäàºòüñÿ, á³ëèé ñàä øóìèòü, 
Êàðïàòñüê³ á'þòüñÿ ðó÷à¿, 
² íà ñòîë³ — ÷óæ³ êðà¿, 
Ìîâ íà çåìë³ ëåæàòü ò³ñí³é. 
— Öåé æîëóäü ç äóáà — ñâ³äîê ì³é. 
 
 ìàë³é Ìîðà⳿ âíî÷³ 
Ôàøèñòà ãíàëè, ç³ð êëþ÷³ 
Ïëèâëè íàä íàìè, áàòàëüéîí 
Ðîçáèòó ðîòó âçÿâ â ïîëîí. 
 
Äå äóá ó íåáî ñâ³é íàìåò 
ϳäíÿâ, ï³ä äóáîì êóëåìåò 
Ñòîÿâ õîëîäíèé, à çà íèì 
Âèä³ííÿì çãîðáëåíèì, í³ìèì, 
Áåç êðèõòè õë³áà, áåç ñíàãè, 
Íà äâà ïðèêóòèé ëàíöþãè 
Äî êóëåìåòà, íà÷å ìðåöü, 
Ëåæàâ çíåñèëåíèé ñòð³ëåöü. 
 
— Òè õòî? — ïèòàþ. — ß ñëîâàê. 
— ×îìó ïðèêóòèé? — Äëÿ àòàê, 
ßê âè ïðîá'ºòåñü ïåðøèé ðàç, 
Ñòð³ëÿòü äî çãèíó áóâ íàêàç. 
À ùîá íå âò³ê ÿ — ëàíöþãè 
Äî ðóê, ÿê áà÷èø, äî íîãè... 
 
² îïîâèâ ñåðöÿ íàì æàëü, 
Äîáðî, ùî ÿ ñòàðèé êîâàëü. 
— Äàâàé-íî íîøó, áðàò, ñâîþ, 
ß ä³ëî çíàþ, ðîçêóþ. 
 
² â³í ï³äâ³âñÿ ³ç çåìë³, 
² äâ³ ñëüîçè, ÿê äâà æàë³, 
Òåêëè ïî ùîêàõ, áèâ ïîêë³í, 
Íåíà÷å ìè ñâÿò³, à â³í 
Íåâîëüíèê ÷îðíèé, áåç ð³äí³. 
³í, ïðàâäà, é áóâ òàêèì â ò³ äí³. 
 
— Äîäîìó éäè ç á³äè òà ëèõ, 
Ñòð³÷àé æîíó, ä³òåé ìàëèõ. 
— Ìåíå çàòðèìàþòü? — ͳäå. 
² çíàé, ùî ñëîâî â íàñ òâåðäå, 
ßê ç äóáà ð³çüáëåíå. ²äè! — 
² â³í ï³øîâ, ëåãê³ ñë³äè 
Çàâ³ÿâ â³òåð. Íàø êîìáàò, 
Ùî öå ñêàçàâ éîìó, ÿê áðàò, 
ϳäíÿâ ³ íàñ, áî é íàì ³òè, 
Áî òðåáà ñëàâó áåðåãòè, — 
×åðâîíèé ñòÿã. 
Ñîñíà îöÿ 
Òàêîæ ïîñâ³ä÷èòü çà á³éöÿ. 
 
Çà Òàðíîáæåãîì íà ãîðá³, 
Äå â î÷åðåòàõ ãîëóá³ 
Îä ³ñëè çàâîä³ ÿñí³ 
Êîëèøóòü ñîí ñòàð³é ñîñí³, 
Ìåí³ çóñòð³âñÿ ñèâèé ä³ä, 
×è — äçÿä, ÿê âèìîâèòè ñë³ä 
Ïî-ïîëüñüêîìó. ³í ðîçïîâ³â, 
Ùî ìàâ ³ âíóê³â, ³ ñèí³â. 
² äâîõ ñèí³â, ³ òðüîõ âíó÷àò 
Ìàéäàíåêà ïîãëèíóâ ÷àä. 
 
² â³í ñàì³òíèé, áåç íàä³é, 
Íà íèâö³ — ñìóæö³ ï³ñêîâ³é, 
Êîíþ ï³äêëàâøè ñ³ïà æìóò, 
Ñàì íà ï³äïðÿæêó ë³ç â õîìóò. 
Òó íèâêó ïëóãîì êîëóïàâ, 
ϳñîê ³ç ïîòîì íàëèïàâ 
Íà ðóêè, äî î÷åé, äî áð³â, 
ßê ñ³ðå øìàòòÿ ñ³ðèõ äí³â. 
Ìè êîíåé ï³äïðÿãëè ñâî¿õ: 
— Äàâàé ïîìîæåìî, íå ãð³õ! — 
² çàêóð³â ò³ñíèé îïðóã, 
² çàòðåìò³â áëàãåíüêèé ïëóã... 
— Ìè, áðàò, íå ç öå¿ ñòîðîíè, 
 íàñ ó êîëãîñï³ âñ³ ëàíè, 
Òàì íå ï³ñêîì, çåðíîì-ðàçêîì, 
Ïøåíèöÿ øåï÷å êîëîñêîì! 
 
² âæå íàì ñíèâñÿ ð³äíèé ëàí, 
Êð³çü õìàð ãðÿäó, êð³çü äàëü-òóìàí, 
² æèòíº çåðíî ó ðóö³, 
Íåíà÷å ñîíöÿ ïðîì³íö³, 
Ëÿãàëî â áîðîçíó ñóõó. 
Ùå äîâãî âèäèâñü íà øëÿõó 
Ãîðáàòèé ïëóã ³ ñîííèé ê³íü, 
² ä³ä, ÿê äîâãà ñèâà ò³íü. 
Çà Òàðíîáæåãîì äàëü ò³ñíà, 
² íèâêà òà, ³ òà ñîñíà... 
 
— À öÿ òðîÿíäà... — Ñèí çàìîâê. 
Òà ÿ âæå áà÷ó: í³÷, ÿê âîâê, 
Áðåäå äî íüîãî âäàëèí³ 
Ó ïðèêàðïàòñüê³é ñòîðîí³, 
À â³í ëåæèòü, îòàê, ÿê á³ã, 
Óïàâ íà êàì'ÿíèé ïîð³ã. 
² ñìåðòü õîëîäíà ³ í³ìà 
ѳäà íà ãðóäè, ³ ï³òüìà 
²ç âîðîíîì-âîðîíà÷åì 
Êðóæëÿº òèõî íàä ïëå÷åì. 
Íà ÷îðí³é Òèñ³ ãîì³í õâèëü, 
Ó ãîëîâàõ — ñóõèé êîâèëü, 
Òðîÿíäè äèêî¿ êóùðê 
Áàãðÿíöåì ò볺 á³ëÿ ùîê. 
¯¿ ëåë³òêè îñÿéí³ 
×åðâîíî-÷îðíèìè â ö³ äí³ 
Çà ìèòü çðîáèëèñÿ. ×îðí³é 
Ç éîãî îñòàíí³õ ñìåðòíèõ ìð³é, 
Ìàëà òðîÿíäî! Çàöâ³òåø 
Íîâèì öâ³òêîì, ÿê çíàê ïîæåæ, 
² â ãîëóáîìó ãðîì³ ïóù 
Ñòîÿòèìåø — îãíåííèé êóù, 
ßê â³÷íèé ïàì'ÿòíèê, ³ ä³ì 
Á³éöþ, ùî ë³ã â êðàþ òâî¿ì. 
 
Òà â³í íå âìåð ³ùå, áî äóõ 
Íà䳿 æèâ. Ãóöóë-ïàñòóõ 
Éîãî çíàéøîâ, ³ ìóö³ êðàé, — 
Äî òóðì ñâî¿õ, íà òèõèé ïëàé 
Ïðèí³ñ á³éöÿ. — Î, áðàòêó ì³é, 
Òî ùî òî º, òî æàõ, íå á³é, 
Ñìåðòîóáèâñòâî! — Ëîæêà é í³æ 
Ëÿãëè äî õë³áà: — Ïèé òà ¿æ, 
Òà îæèâàé, ì³é áðàòêó, â íàñ. — 
² â³í îæèâ. À â ðàíí³é ÷àñ, — 
Êîëè ïðîùàâñÿ, ïàñòóõè 
Éîìó âêàçàëè ç ã³ð øëÿõè, 
² íà ïðîùàííÿ ñòî òðåìá³ò 
Ðåâíóëè ëóíàìè ó ñâ³ò. 
Ïðîáèâñÿ â ðîòó ç ïîëîíèí, 
À áóâ áîºöü òîé òðåò³é ñèí. 
³í çíîâ ï³äâ³âñÿ íàä ñòîëîì, 
² çíîâó ïðîÿñí³â ÷îëîì, 
² ïîñì³õíóâñÿ, é âèòåð ï³ò: 
— À öå, ì³é áàòüêó, ëèïè öâ³ò. — 
Çåðíÿò áóðøòèíîâ³ ò³ëüöÿ, 
Ìîâ ãð³ëèñü ó ðóö³ á³éöÿ, — 
Öå Þãîñëà⳿ äàðè. 
Ìè éøëè çãîðè ³ äîãîðè, 
² òåìíèé øóìà é á³ëèé ñàä, 
Ìàéäàíè áðîíçîâ³ Áåëãðàä 
Ïðîñëàâ äëÿ íàñ:— Ñïî÷èíü, áîºöü, 
Áîÿì — ê³íåöü, òà íå ê³íåöü 
Áðàòàííþ íàøîìó ïîâ³ê! — 
 
ijâ÷àò ñõâèëüîâàíèé ïîò³ê 
Ïøåíè÷íèì çåðíîì îáñèïàâ 
Çíàìåíà íàø³, â³ä çàãðàâ 
Âîíè ñèâ³ëè. Çåðíà æ ò³ 
dzð÷àñò³, â ñêëàäêàõ çîëîò³, 
Ñò³êàëè âíèç... ßê³ æíèâà 
Çíàéøëà ¿õ òóãà â³êîâà! 
Ïëåñêàëî, áèëîñÿ, ïëèâëî 
Ëþäñüêèõ íàä³é ÿñíå êðèëî 
Ðàäÿíñüê³ æèâ³î! — ãóëî 
Íà ïëîùàõ ëþäíèõ ³ç òðèáóí, 
Îðêåñòðè áèëè â ñîòí³ ëóí, 
² ó íàòõíåíí³ ïðî áî¿ 
Ïîåò ÷èòàâ ï³ñí³ ñâî¿. 
 
Ìåíå æ îáñèïàëî ä³â÷à 
Æîâòàâèì öâ³òîì, ç-çà ïëå÷à 
Âñì³õíóëîñü ùèðî. — Öå íà çäðàâ, 
Ùîá òè íàø êðàé íå çàáóâàâ. 
Çàïàì'ÿòàé-íî öâ³ò ³ç ëèï: 
 îñ³íí³é äåíü, ìîâ ñìîëîñêèï, 
Áàã𳺠ëèïà, à ââåñí³ 
Ïàã³ííÿ òåïë³ ³ ÿñí³ 
Ïóñêຠâ íåáî, â ñí³æíó æ í³÷ 
Ñêðèï³ííÿ â íå¿ — áóð³ êëè÷. 
Íà öâ³ò ïîãëÿíåø â ãîæ³ äí³, 
Çãàäàºø êðàé íàø — ìè çð³äí³ 
² â ÷àñ öâ³ò³ííÿ, ³ â æíèâà, 
É òîä³, ÿê áóðÿ çàâèâà. 
À öå êðàé äàëüíüîãî ñåëà 
Ðóñèíêà-ìàòè ïîäàëà 
 äàðóíîê ÿáëóêî: ³ç'¿æ. 
Êðèñëàòà, â òüì³ ìíîãîäîð³æ, 
Øóì³ëà ÿáëóíÿ, ¿¿ 
Ïàëèëè áëèñêè-ë³òà¿, 
³êè ñíóâàëè âîºí äèì 
ϳä òåìíèì ñòîâáóðîì ñòàðèì. 
 
— Ìè ëþäè á³äí³, ëèø îòó 
Êðèñëàòó ÿáëóíþ â öâ³òó, 
Îïðóã çåìë³ òà æàõ òþðìè — 
Òî âñå, ùî ìàºì, á³äí³ ìè. 
À òè â³çüìè, áîºöü, ïî¿æ, 
À òè ùå ëþäÿì ðîçïîâ³æ, 
Ùî ìè íå ñêóïèìîñü, êîá íàì, 
×è âæå íå íàì, òî õî÷ ñèíàì, 
Çåìë³ âä³ëèëè. ² íåõàé 
ßáëáíÿ íàøà â ö³ëèé êðàé 
óëëÿ íàõèëèòü, êð³çü òóìàí, 
Íà ÷åñüêèé ë³ñ, íà ïîëüñüêèé ëàí, 
Íà ðóñüêó çåìëþ. Ùîá âíî÷³ 
¯¿ íå êðàÿëè ìå÷³ 
Âåëüìîæ ìàäüÿðñüêèõ. ¿æ ñèíîê! 
À ñîíöÿ ïðîì³íü, ìîâ êëèíîê, 
Óæå çãàñàâ, ³ ç òåìíîòè 
Çàãðàâè áðîíçîâ³ ùèòè 
Ãîð³ëè â ãîðàõ. Äî ñèõ ï³ð 
Âñå ñíèòüñÿ òà îáîðà-äâ³ð 
² ìàòåðèíñüêèé ñèí³é ç³ð, 
Ùî ïàëèòü íî÷³ òåìíîòó, 
Ùî ã𳺠ÿáëóíþ â öâ³òó. 
 
Îöå ³ âñ³ ìî¿ ñêàðáè. 
Ùî õî÷åø, áàòüêó, òå é ðîáè, 
À ÿ ç ì³øêà ñâîãî äî äíà 
Çáåðó äî äíîãî ñ³ìåíà, 
Íå â ïóñòèð³, íå íà ìåæó, 
 êîëãîñïí³ì ïîë³ ïîñàäæó 
Ìîãóòí³é ñàä. Íåõàé ç³â'º 
Ëþáîâ ìîþ, æèòòÿ ìîº. 
 
ͳõòî ï³ä äóáîì äî íîãè 
Êóâàòü íå áóäå ëàíöþãè, 
Òðîÿíäè äèêî¿ êóùîê 
Íå îðîñèòü çìåðòâ³ëèõ ùîê, 
ͳõòî íàä öâ³òîì â äîâã³ äí³ 
Ðèäàòü íå áóäå ïðè ìåí³. 
Ïðèéìàé íàñ, áàòüêó, ÿê çóì³é, 
Ëþäñüêîãî áðàòñòâà — ñàäó ì³é, 
Öâ³òè, ñêðàøàé çåìí³ øëÿõè! 
 
...Ó äâ³ð êóðÿòüñÿ ïîðîõè 
Ïóò³ ÷åòâåðòî¿. 
 
ϲÑÍß ×ÅÒÂÅÐÒÀ 
 
Íåñåìî áóðþ é òó÷³ ïîíàâèñë³ 
Ó ãóäçóâàòèõ ÿðîñíèõ ðóêàõ, 
² ñÿº ñâ³òî÷ ëåí³íñüêî¿ ìèñë³ 
Ïî ãîëóáèõ, çåìíèõ ìàòåðèêàõ. 
 
Ñåðöÿ íàëèò³ ñîíöåì ³ æàãîþ, 
Óñòà ïðèïàëè äî ãëèáèí êëþ÷à, 
Ëåãåíäîþ â ñòîë³òòÿõ äîðîãîþ 
Âåäå ïîëêè ïðàâèöÿ ²ëë³÷à. 
 
² ñìåðòí³ ëþäè — ó áåçñìåðò³ ÷èñò³, 
Êóþòü æèòòÿ, ÿê äîáð³ êîâàë³. 
² êîìóí³çìó çîëîò³ ãîðí³ñòè 
³ùóþòü ùàñòÿ ìàòåð³-çåìë³. 
 
— Òåïåð íàéñòàðøèé ì³é, ñ³äàé, 
Îïîâ³äàé, ÿêèé òî êðàé, 
Òåáå ïðèéìàâ, ç ÿêèõ äîëèí 
Òè ïèâ, äå ë³ò ãàðÿ÷èé ïëèí 
Ïîêëàâ íà ÷óáà ñèâèíó, 
À â î÷³ — ³ñêðó îãíÿíó? 
— ß, áàòüêó, âàì ïðèâ³ç äîáðà. 
Íå çîëîòà, íå ñåðåáðà, 
Íå ñëàâè ãóê, íå öâ³ò ïîë³â, 
À íàéäîðîæ÷èõ òðîº ñë³â 
Ïðèâ³ç ó ñåðö³. 
Ó áîþ 
Ñâ³é ïîëê, ÿê áàòüê³âñüêó ñ³ì'þ, 
ß çãóðòóâàâ ó äîâã³ äí³ 
Ïðè ò³ì ãâàðä³éñüê³ì çíàìåí³. 
 
² òðîº ñë³â ì³é ïîëê âåëè. 
Áóëî æóðáè, áóëî é õâàëè, 
² ðàí, ³ ðàäîù³â ÿñà, 
² ï³ò ç ÷îëà, íåìîâ ðîñà. 
 
Áóëî íàì òðóäíî â øîñòèé äåíü. 
Íà ôëàíç³ á³é òî÷èâñü, ëèøåíü 
Çåìëÿ â æàðó, îãîíü ³ ïèë, 
² íåáî ñèâå, ìîâ êîâèë, 
Âêðèâàëî íàñ. Òðèìàéñü, áîºöü, 
Íåâæå âïàäåì? Íåâæå ê³íåöü? 
Ñâ³òàíêîì òåìíèì íà ìåæ³ 
Á³éö³ â ðîçáèò³ì áë³íäàæ³ 
Âåëè ðîçìîâó: 
 
...Îò ³ éäóòü, 
À â ïîë³ — íî÷³ êàëàìóòü, 
³òðè îñ³íí³ çà ïëå÷åì, — 
Âñ³ êîìàíäèðè ç ²ëë³÷åì. 
²äóòü, à òåì³íü, òèøèíà, 
² ñòð³âñü ¿ì, áðàòö³, ñòàðøèíà. 
²ëë³÷ ïèòàº: — Âñå ÿê ñë³ä? 
ßêèé á³éöÿì äàºø îá³ä? 
ßêèé ïðèâàðîê íà á³éöÿ? 
×è íå æà볺ø ¿ì âèíöÿ? 
— ª õë³á ³ îä³æ, ³ òàáàê? — 
Ïèòຠùå ðàç. — Äàé ëèø çíàê, 
Ùîá íå òåðï³â ñîëäàò â áîþ! — 
² ðóêó ïîäຠñâîþ. 
 
² ñòàðøèíà â³äïîâ³ëà: 
— ª òþòþíåöü ³ ºñòü ¿äà, 
Òà ùîñü í³õòî íå ï'º, íå ¿ñòü, 
Áî ³ç ïîëêà íàäõîäèòü â³ñòü, 
Áî øîñòèé äåíü âîãíåì ñ³÷å, 
Áî êðîâ ñïëèâຠãàðÿ÷å. 
Ñòî¿òü ñîëäàò, íåìîâ ñò³íà, 
Íå ë³÷èòü ðàí, áî íå îäíà, — 
Ñêàçàâ òîâàðèø ñòàðøèíà. 
 
Çàìîâê îïîâ³äà÷.  ³ìë³ 
Ñâ³òàëî ñâ³òëî êðàé çåìë³, 
² ïîëê ï³øîâ ó á³é, ó ñ³÷, 
² î÷³ ìðóæèâ íàì ²ëë³÷, 
Æèâ³, ëàñêàâ³, ó âîãí³ 
Íà ò³ì ãâàðä³éñüê³ì çíàìåí³. 
 
² òðîº ñë³â ì³é ïîëê âåëî, 
ßê çìàõó äóæîãî êðèëî, 
ß ¿õ ñêàæó, — òè çðîçóì³é: 
 Ìîñêâ³, íà ïëîù³ äîðîã³é, 
Ó ñîïîê ïåðø³ì ç òåìíèõ ï³ëü 
Âèõðèëà ñí³æíà çàìåò³ëü. 
² â³òåð á'º, ³ ñí³ã íåñå, 
² íà Ìîæàéñüêîìó øîñå 
Ñòîÿòü çà òàíêàìè â ³ìë³ 
Ôàøèñòñüê³ ÷îðí³ ïàòðóë³. 
Ìåíå áàæàííÿ ïðèâåëî 
Óçäð³òè ëåí³íñüêå ÷îëî, 
² ñåðöå îïàëèâ, ïîâ³ð, 
Çàïëþùåíèé ìîãóòí³é ç³ð. 
— Òîâàðèø Ëåí³í, ñêîðî çëàì? 
Òîâàðèø Ëåí³í, òðóäíî íàì! 
×è ñêîðî íàø óäàð, ÷è í³? 
Áî äí³ ïëèâóòü, æîðñòîê³ äí³, 
Ç Ä³íöÿ é Îðëà äî ô³íñüêèõ õàò 
Íå ñïèòü ñîëäàò ³ æäå ñîëäàò, 
Òîâàðèø Ëåí³í! — 
² òîä³ 
Ðîçâåðçëèñü ñóò³íêè áë³ä³, 
²ç ÷îðíèõ íî÷³ áåðåã³â, 
Ó ìîð³ ñèâîìó ñí³ã³â, 
Íà ïëîù³ Êðàñí³é, ì³æ àëåé, 
ßê áðîíåíîñåöü, — Ìàâçîëåé 
Ïîïëèâ ó á³é. ² íà êðèë³, 
Íàä öåíòðîì ð³äíî¿ çåìë³, 
Ó íåáåçïåêè íà êðàþ, 
ϳäí³ñøè ðóêó âäàëü ñâîþ, 
Ñòîÿâ æèâèé íàø Ëåí³í. ß 
Çáàãíóâ óñå: îäíà ñ³ì'ÿ, 
Íàðîä³â áðàòñòâî â³êîâå 
Çà íèì, ÿê ìóð, ñòî¿òü, æèâå. 
² êðèêíóâ ÿ ÷åðåç ôðîíòè: 
— Òîâàðèø Ëåí³í, äå ïðîéòè 
Ïîëêó ìîºìó â ïëîìåí³, 
ßêèìè áóòè íàì â ö³ äí³? — 
² ÷óþ íà ïåðåäîâ³é: 
— Ñîëäàòå â³ðíèé, çðîçóì³é: 
Áóäü, ÿê íàðîä. — ² òðîº ñë³â 
Ç òèõ ï³ð ó ñåðö³ ÿ ëåë³â, 
ßê ì𳿠çîëîòó ð³êó, 
Íîøó é íåñòèìó íà â³êó 
Äî êðàéí³õ äí³â. 
— Áðàòè ìî¿, 
ß çíàþ, âè ïðîéøëè áî¿, 
Öèõ òðîº ñë³â ³ âàñ âåëè 
Êð³çü íî÷³ é îãíåíí³ âàëè, 
Öèõ òðîº ñë³â ³ â âàñ æèâóòü, 
Íàéâèùèì ùàñòÿì ñòåëÿòü ïóòü. 
 
×è òàê? 
— Òî òàê! — ³ ç-çà ñòîëà 
Ñèí³â öÿ äóìêà ï³äâåëà, 
ßê ñâ³òëå ñîíöå. Ñèðîòó 
Îäèí ïðèâ³ç, äðóãèé — ñâÿòó 
Ëþáîâ âåëèêó, òðåò³é — ïë³ä 
² çåðíà äðóæáè â äí³ ïîá³ä. 
À âñ³ ðàçîì ó äí³ êðóò³ 
Íàéâèùå ùàñòÿ ó æèòò³. 
Òàê, ÿê íàðîä íàø — ïðèíåñëè, 
Áî ç íèì ³ ìð³ÿëè é ðîñëè. 
×åòâåðòèé â³â: 
— Ó õâèëþ çëó, 
Ñìåðòåëüíî ðàíåíèé, â ïèëó, 
ß óìèðàâ íå ðàç âíî÷³, 
Íà䳿 çãóáëåí³ êëþ÷³ 
Âñèõàëè â ñåðö³. Òðîº æ ñë³â 
Ç îãíþ íî÷åé ³ ç òüìè ïîë³â 
Ñêðåñàëè ³ñêðàìè â æàðó: 
Áóäü, ÿê íàðîä. ² íå ïîìðó... 
 
Ñòð³÷àâ ëþäåé ÿ â ÷óæèí³, 
 ëèõ³é, ñóìí³é ñàìîòèí³, 
Íà ðîçäîð³ææÿõ â³êîâèõ, 
Ó áåçíà䳿, ëåäü æèâèõ. 
Øêóðèíêà õë³áà ¿ì êðóòà 
² äåíü íàä íèìè — ñèðîòà, 
×îìó æ òè äèâèøñÿ, êàæè? 
Áóäü, ÿê íàðîä³ Äîïîìîæè... 
 
ß ïîì³÷àâ ¿õ çâ³äóñ³ëü, 
ijëèâ ïî-áðàòñüêè õë³á ³ ñ³ëü, 
² òðîº ñë³â ó ¿õí³é ä³ì 
Ëåò³ëè, ÿê âåñíÿíèé ãð³ì. 
ß ïîâåðòàâñÿ â ðàííþ ðàíü 
Ó ð³äíèé êðàé. Êóäè íå ãëÿíü, 
Ðó¿íè òë³þòü, äèìîâ³é. 
Î, ð³äíà çåìëå, êðàþ ì³é! 
Êîëè ç³â'ºø òè ñàäó öâ³ò? 
À òðîº ñë³â òèõ — çàïîâ³ò — 
Øóìëÿòü, ìîâ çåëåííþ äóáè: 
Áóäü, ÿê íàðîä! Íàä³éñü! Ëþáè! 
Ëþáè ¿¿ â òÿæê³é ïîð³, 
Ëþáè ïðè âðàí³øí³é çîð³, 
 ïàëàíí³ äîìåí, â øóì³ íèâ, 
Íåñè ñòðåìë³íü ¿¿ ìîòèâ, 
ßê â³÷íó â³ðó ó ñâ³òè, 
Áî ³íøî¿ íå çíàéäåø òè 
³ò÷èçíè ìèëî¿. Áîðèñü, 
Óìðè, à ëþäè, çíàé, êîëèñü 
Òåáå çãàäàþòü, ÿê âåë³â. 
² çíîâó â ñåðö³ þì³í ñë³â: 
ßê Ëåí³í áóäü! ßê Ëåí³í áóäü! 
 
² ñèí çàìîâê. Âå÷³ðíÿ ïóòü 
Äèìêàìè ⳺, ç-ïîíàä íèõ 
 âå÷³ðí³õ çîðÿõ ìîëîäèõ 
Øèðîêîêðèë³ æóðàâë³ 
Ëåòÿòü äî ìàòåð³-çåìë³. 
 
ÅϲËÎà 
 
Çà â³êíîì êóðèòü ëåãêà ïîðîøà, 
 ñð³áí³ ïàëüö³ ñâèùóòü äåðåâà, 
Á³ëèìè ëèñòàìè ëèñòîíîøà 
Ìíîãîòðóäíó çåìëþ çàñ³âà. 
 
 õàò³ ñâ³òëî ñÿº, â õàò³ òèøà, 
² â ñ³ì'¿, ïðè áàòüê³âñüê³ì ñòîë³, 
Ñèðîòà-õëîï÷àê ñèäèòü ³ ïèøå 
ϳñåíüêó ïðî ùàñòÿ íà çåìë³. 
 
Íå âèõîäèòü ñëîâî ð³âíî é ãëàäêî, 
Òî í³÷îãî, — õëîï÷èê íå äèòÿ, 
ϳîíåðñüêà áàãðÿíà êðàâàòêà 
Óâ³áðàëà êîëüîðè æèòòÿ. 
 
 äðóã³é õàò³ ïðèãàñຠñâ³òëî, 
² ñêðèïèòü êîëèñêà, é í³÷ ãëóõà, 
Ñîí êîøëàò³ ï³ä³éìຠì³òëè, 
Ç ìàò³ð'þ äèòèíó êîëèõà. 
 
— Ëþë³, ì³é ìàëåíüêèé, ëþë³, ëþë³! 
² çíèêຠñí³ã, ÿê çîðåïàä, 
Âæå âåñíà ñèí³º, âæå çîçóë³ 
Á³ëèì öâ³òîì îáñèïàþòü ñàä. 
 
³í øóìèòü, ìîãóòí³é, ïîï³ä òó÷³, 
Ñâ³òëîêîðèé â îïàä³ ðîñèí, 
Òàê, ÿê ðóêè ï³äâåëè ðîáó÷³, 
ßê ãàäàâ ïðî ùàñòÿ òðåò³é ñèí. 
 
Íå ñòðàøí³ õìàðîâèùà íàâèñë³, 
Íå ñòðàøí³ éîìó òóìàíè çë³, 
Ñÿº ñâ³òî÷ ëåí³íñüêî¿ ìèñë³, 
Íà òâî¿é ³ íà ìî¿é çåìë³. 
 
1947